Kōrero Māori i ngā wā katoa, i ngā wāhi katoa’ koinei tētehi o ngā tino kōrero i a au i te kura takawaenga, i ngā tau rua tekau kō atu (auē kua kaumātua haere!) – mai i taua wā, i mahara ake ahau ‘ka pēwhea rā mehemea i tahuri rā tātou ki te whakamātau i tērā kōrero?’, Inā hoki ko te ao e noho ana tātou, he ao kōrero Pākehā, ka mutu, ka pēnei mai koe ka rere te reo i ngā hui Māori, engari, hāunga ngā kura reo me ngā hui reo, ko te nuinga o ngā hui Māori ko te reo matua, ko te reo Pākehā tonu.

Nō reira, whā tau ka mahue ake nei, i hihiri aku whakaaro ki te kōrero Māori anahe mō te marama o Mahuru, ko tōku kotahi noa iho i aua rangi tīmatanga, nā wai nā wai, ka whāia mai hoki ahau e ētehi, arā ko Kapi Peita rāua ko Mikaere Paki tērā – ka mihi rā ki a kōrua e hoa mā.

E mahara pai ana a au ki taua rangi tuatahi, pūnganangana katoa ana au ki te kōrero Māori, horopū ana au ki te whakaū i tāku i whakaaro ai, i tāku i kī taurangi ai, arā, kia noho mai ko te reo hei reo matua mōku i te roanga o te marama. I taua rangi tuatahi, i kawea tētehi o ō mātou hoa mahi ki tōna tūranga hou ki te kuratini o Tauranga, pai noa iho, he pōwhiri hoki, waimarie hoki i mōhio tō mātou ope ki taku kaupapa, nō reira i reira rā rātou ki te whakamōhio i ō mātou kaimanaaki i te wā o te kaputī, he aha tāku e whai nei. Mutu kau ana te kaputī kua mihia ngā ringawera, ā, kua huri mātou ki te hoki, kua whakarārangi haere te iwi ki te poroporoaki haere i a mātou, me te aha kua haere mātou ki te rūrū i a mātou e wehe atu nei, i reira kua kī mai tētehi ki a au i te rārangi ‘It was lovely to have you here today’, i reira, i rere noa taku whakautu ‘thank you for having us’, aiiii! Kua hapa!

Nā, he tohu tēnā nō te tangata whenua o te reo Pākehā ki a au, ki tōku arero ki ōku whakaaro anō hoki, me te aha i ngere ahau ki a au anō, ka mutu i whakamā i te korenga ōku e ū ki tāku i tūmanako ai, heoi anō, waimarie ana i ora taku ngākau i te haerenga atu ki te toa hoko ika me te maramara rīwai rongonui o Tauranga (mōhio koutou ko tēwhea), i reira, i whakamātauhia e au te tono kai mā te reo, taku māri he kōrero Māori te kaihoko, ko te mea mīharo, nōna e kōrero ana ki a au, ka tahuri tana hoamahi e tunu kai ana, me te pātai ‘Wīare! Kāore ahau i mōhio he kōrero Māori koe e hoa!’, mea rawa ake, kua aro kē rāua ki a rāua anō, nā te kōrero Māori te take! Nā wai rā, ko ngā nama i ngā tīkiti, kua karangatia ki te reo Māori ‘Nama toru tekau mā tahi, kua rite ō kai, haramai’.

I tētehi atu tau, i waea mai taku pēke, ka kōrero Māori atu ahau, ka whakautu mai tērā i te waea, kāore ōna reo, heoi, ū tonu ana ahau ki tō tātou reo, ka mutu ā māua kōrero i reira. Ka noho, ka noho, ka waea mai anō te pēke, he kaikōrero hou, engari, he kōrero Pākehā tonu, ka mutu, mutu atu i reira ā māua kōrero. Ko te tuatoru o ngā waeatanga mai, ka rongo ahau i te reo kōrero, he whēnei: tēnā koe, ko te pēke o __________ tēnei e waea atu ana ki a koe ki te kōrero, e wātea ana koe ki te whakautu i ētehi uiui? Ka ngangaro tēnā! Koia nei ngā wā ka tino rangona ngā hua.

I ēnei tau nei, kua rata mai ngā kaitaraiwa tekihi, ngā hāwini i ngā wharekai Hainamana, ngā tāngata Iniana, ā, kua huri ki te whakamātau i ētehi kīanga hei tautoko i te kaupapa, me te kī a ērā rā ki a au ‘me kōrero Māori a Niu Tīreni, koinei te reo o tēnei whenua’, ko ahau hoki e kī nei, e kore te reo Māori e ora i te iwi Māori noa iho, mā te katoa o Aotearoa e tino ora ai.

Kua kawea hoki e au te kaupapa nei ki Hawai’i, ki ngā Māori e noho ana ki reira, me te aha, kei reira ētehi e kawe tonu ana i te kaupapa i tēnei tau. I tērā tau, he nui ngā toa hoko kawhe i whakatairanga i te tono kawhe mā te whakamahi i tētehi whārangi kei runga nei ngā momo kawhe, aha atu hoki. Nā Tātere McLeod tētehi hui i whakarite ki Makitānara i tērā tau, me te aha, ka whakaputa a Makitānara i tēnei tau tētehi whakatairanga kei runga nei tā rātou rārangi kai ki te reo Māori. I tērā tau anō hoki, i nekehia mai Te Wiki o te Reo kia noho mai ai ki roto i te marama o Mahuru, kia hāngai hoki ki te wā i kōkiritia ai Te Petihana o te Reo Māori – ka whakamānawa hoki ahau i ngā kikopuku i roto i ngā tau, i pakanga ai, i whawhai ai, kia ora nei tō tātou reo, kia whai wāhi ai tō tātou reo ki te ao, kia ora te reo i a tātou, kia ora hoki tātou i te reo, nei taku takoha ki te kaupapa, ko te Mahuru Māori. Haere he tau, haere he Mahuru Māori, e piki haere ana ngā mahi whakaora, whakatairanga hoki i tō tātou reo Māori, ka mutu pea! Katoa ērā he āwhinatanga, kia tangata whenua anō ai tō tātou reo ki tōna anō whenua, kia kore ai hoki e noho manene, e noho manuhiri.

Hāunga ērā kōrero āku, kāore e kore he nui noa atu ngā hua i ērā rā, ā, kei ngā pononga o te kaupapa nei ō rātou whakaaro, engari pea ko ētehi atu: ko te neke whakatematau (Kia ora Tākuta Rāwinia Higgins); ahakoa hoki te taumata o tō reo, ka ākona he kupu hou i ia rā; ko te kawe hoki i te reo ki ngā wāhi kāore i te kōrerotia te reo tētehi mahi nui.

Kua wero mai ētehi, e mea nei, ‘hei aha te kōrero Māori mō te marama kotahi noa iho, kōrero Māori i ngā wā katoa!’, ko tāku ki tērā hunga, ka pai tēnā whakapātaritari, heoi anō, he kūwaha pai te kotahi marama nei, hei whakamāia ake te tangata, kia mārohirohi ake ai ia, kia whakapono ai ia ki a ia anō, i tua atu, pai noa iho tērā te tohutohu mai, me kōrero Māori i ngā wā katoa, engari, kaua e kōrero noa iho, whakatauiratia mai.

Me mihi kūmara ahau, ki Te Wānanga o Aotearoa, nāna, kua tino horapa te kaupapa nei, e whakahīhī nei ahau ki te kī, kō atu i te 3000 tāngata i tēnei tau e kawe ana i te mānuka, tēnā hoki koe e te tuahine, Hariru Roa, nāu ahau i whakatenatena kia whērā, nōu tētehi wāhanga nui o te momohotanga o tā tātou kaupapa. I tēneki tau hoki, i āta tahuri mai Te Taura Whiri i te Reo Māori, Te Puni Kōkiri, me Te Mātāwai ki te tautoko i te kaupapa, me taku whakaaro ‘me tautoko ka tika!’, e ngā hoa o te reo Māori, tēnā koutou.

Nō reira, e te ao kōrero Māori, e ai ki ngā tatauranga, ko tōna 20,000 tātou ngā waha kōrero i te arero tupuna, tēnā, whakaarotia nuitia e koutou, mehemea i puta ngā huanui i te tangata kotahi nei, e ū nei ki te kōrero i te reo Māori anahe mō te kotahi marama, ka pēwhea mehemea i ū rā tātou katoa ki te kōrero Māori?