Te Aumangea

He tuhinga tawhito nō He Muka, Putanga 11 (1) Raumati 1998 - Kua tāpiri atu tēnei hei tangi ki a rātou kua riro ki te kāpunipunitanga o ngā wairua, i Paerau i ngā tau, i ngā marama, i ngā rā tata kua pahure ake nei. E kore e whakahuatia ngā ingoa i konei kei mahue tētahi. Me pēnei noa ake te kōrero, haere koutou, haere, haere, whakaoti atu.

 

E koutou, e te aumangea
Kei hea koutou hei āki i ngā hau kino o te wā?
I te wao tapu nui a Tāne, urutapu ana, ururua ana,
Matomato ana te tipu mai o te kahikātoa, o te tōtara haemata
Nō te hinganga, tūpapahū ana te whenua
Ka kore koutou kei hea he taunga mō te manu kaewa?

Kurupākara ana tērā te māra a Tāne
I te pekī, i te tīhau a ngā manu
Kua kore nei i tiu, kua kore nei i topa
Kia pātai noa ahau, kei hea aku mau tīoriori,

Aku manu taki, aku manu tāiko i te kāhui
E pōkaikaha nei, e hūrangi nei?
Tērā pea me kapo ko te mahara, me kapo ko te kupu

Mā reira e tū mai anō ai he māhuri, he haemata
E tiu anō ai, e korihi anō ai
Ngā manu o te wao. 

Kāti kei aku raukura,
Kei aku piki kōtuku, kei aku hou amokura
Koutou, te mūrau a te tini
Koutou te wenerau a te mano


Ngā puna o te kī, ngā whakaniko i te kupu
I tutū ai a puehu, i puta ai a whakaaro
I oho ai a mauri, i tau ai a mauri
Nei rā te wao tapu ka nguengue, ka whakaroau
Te whenua ka mōwai


Aue! Kia tīoriori noa mai ko te manu
Kia kōkī, kia ketekete anō ko te kākā
Kia korihi mai anō ko te kōparapara, i te pūaotanga o te rā.
Te tangi kau nei taku mapu.

 

He waiata tēnei i titoa hei mihi, hei tangi, hei poroporoaki i ngā mate tāruru nui o te ao Māori. Ahakoa nō te tau 1994 i hakaina tuatahitia ki ngā taumāhekeheke matua o te motu i tū nei ki Hāwera i taua tau rā, e hāngai tonu ana ngā kupu.

Me tino puta he mihi ki te kapa o Tū-te-maunga-roa nā rātou nei te rangi, ā, nā rātou nei hoki i puta ai te waiata nei ki te whai ao, ki te ao mārama. Ko ngā kupu e rārangi nei ko ngā kupu ake nā Tūte-maunga-roa anō i āhua whakarāpopoto kia eke ai ki tā rātou i whakaaro ai, i hiahia ai.

Ko ngā kupu whakataki, whakamārama i te waiata nei i te putanga tuatahitanga i pēnei:

Me kī, he waiata tangi tēnei mō ngā kaikōrero whai mana o te ao Māori, arā, a Tā Kīngi, a Mōnita Delamere, a Māori Marsden, a Pumi Taituha, a Hamu Mitchell, a Hōhua Tūtengāehe, a wai ake, a wai ake. Ko ēnei i mōhio nei ki te rāwekeweke, ki te huri, ki te whiu, ki te whakatakoto i te kupu, kua kore haere i kitea tērā momo i roto i te ao Māori o ēnei rā, nā reira ka haku noa te ngākau ki tērā āhua. I roto anō hoki i te haku, ko te tūmanako me kore noa pea e tūpono ka tū mai anō taua rite i roto i ēnei reanga e kaha nei te whai mai.

Heoi anō i tēnei tau, i te tau 1997, i tino haukerekerea te ao Māori e Aituā, ā, riro atu ana te hahua noa atu o te tangata rongonui, rātou ngā kaitārai, ngā kaiurungi i te waka o te ao Māori. I tēnā iwi anō ōna mate rongonui i tēnā iwi anō ōna engari ko ētahi o te hunga i hau nei ngā rongo ki ngā tōpito o te motu ko ēnei: Ko Matiu Rata, ko Te Kuru-o-te-marama Waaka, ko Te Ūpoko Ariki o Ngāti Tūwharetoa, ko Tā Hepi Te Heuhue, ko Riripeti Murchie, Tumuaki o Te Rōpū Wāhine Māori Toko-i-te-ora i tōna wā, ko Emily Schuster, ringa kakama o roto i te whare pora o Hine-te-iwaiwa, ko Tā Mokonui-ā-rangi Bennett, Tumuaki o Te Kōhanga Reo, ko Tuaiwa Rickard Kāore nei i hoki i te waewae tūtuki, me wai atu, me wai atu.

Kāti, ko tēnei te momo tangata e tangihia nei e te waiata nei me te pātai kei hea rā koutou e te aumangea, koutou te hunga kaha, hunga pakari, koutou ngā toka tū moana. Whakaritea ana rātou i te wā o te oranga, ki te ngahere e kapi ana i te rākau e āhei ana te manu ki te tau atu ki reira pae mai ai. Nō rātou ka hinga kua kore he taunga, he paenga mō te manu nō reira me aha kē te manu? Ko te manu he kupu whakarite mō te mātātahi o te ao Māori e tono whakamāherehere ana i te aumangea, arā, i te hunga mātau, i te hunga mārama, kia mōhio ai me huri pēhea, me rere ki hea, me tau anō hoki ki hea. Kāti, i momoho ai e kī ana ō tātou tīpuna, ka ao he rā, ka tō he rā, mate kāinga tahi, ora kāinga rua, ka pū te rūhā, ka hao te rangatahi, aha atu, aha atu. Katoa ēnei kōrero he kōrero whakatītina he whakahau kia whāia e ō muri mai whakapapaparanga kia eke panuku tēnā kaupapa, tēnā kaupapa, e kī nei hoki te waiata,

 

Tērā pea me kapo ko te mahara
Me kapo ko te kupu.

Ahakoa pēhea ka tangi kau tonu te mapu ki a

rātou kua riro ki te wahangūtanga o nunui mā,

o roroa mā engari mēnā tātou ki te aro ki tā

 rātou i kī ai, i tohu mai ai, ka riro mā te pērā,

E tū anō ai, e kōrihi anō ai

Ngā manu o te wao.