Whakanuia te reo Māori

Whītikina te muka
He muka here wairua
Rangitāmirohia te muka
He muka here tangata
Rangaranga rā te muka
He muka taketake
E torokaha ake ai
Te pito ki te whenua
Nō te whakairatanga ka puta
Ki te whaiao
Ki te ao mārama
Tīhei Mauriora

Kia whiua ana te pātai, ‘Kei te tika rānei, kei te hē rānei tā tātau whakanui i te Pākehā kōrero Māori?’ kāre e kore ka tōtara wāhi rua tā te ao Māori urupare atu.

Nō nā tata nei tū ai Te Wiki o Te Reo Māori. Mārakerake te kite, he rite tonu tā te ao pāpāho Māori whakamānawa i ngā Pākehā takitahi nei e ngākaunui atu ana i tō tātau reo, me te aha, ka whakatairangatia ake hei māngai. He tohumate tērā o te tāmitanga, arā, he wawe tonu tā te Māori tahuri atu ki te hanga pourewa e tū māngai ai te Pākehā, heoi mahue atu ana te hunga kei ngā whāruarua e whakaheke werawera ana ki te whakaara ake i tō tātau reo. Koia tāku e wero atu nei, arā, me mutu tā tātau whakanui i te hunga Pākehā e kōrero ana i te reo Māori.

E kore rawa tātau e huri tuarā ki te hunga e whakapeto ngoi ana ki te ako i te reo, e kāo. Kei whea mai tā tauiwi whakanui i tō tātau reo. Mō te hunga kua tomo atu i te waharoa o te ao Māori, ka pai. Manaakitia tēnei taonga. Tiekina ngā kura kāmehameha kua whakatōngia iho ki te rētōtanga o te whakaaro Māori. Me ako, ka tika. Kāti ake tā tēnei tuhinga he wero i te whakaaro kua roa nei e whai pakiaka ana i te ao Māori, arā, kia whakapau i ngā rauemi pāpāho Māori ki te whakanui i te Pākehā kōrero Māori. Me mātua whakapau i ērā rauemi ki te Māori, ā, mō muri mai kē te hunga o iwi kē atu.  

He ngāwari ake tā te Pākehā haere i tēnei ao. Kāre ia e hinga nei i ngā pūnaha kaikiri o tēnei whenua. Kāre ia e rongo i te aupēhi a te Kāwanatanga mō ngā tau e rua rau rima tekau. E kore ia e pāngia rawatia e tēnei mea te whakamā ki te ako i te reo Māori, tērā i tō te Māori whakamā ki te ako i tōna ake reo. Koia te raru, ki auwa nei, i te whakanuia o te Pākehā kōrero Māori.

E tika ana, he wāhi tonu tā te Pākehā kōrero Māori ki tō tātau whenua. Ka noho haepapa atu ia ki te whakahoki i ngā hua ki te ao Māori. Tā te Pākehā kōrero Māori tana mahi he whakawai i te marea o Ngāi Tauiwi kia whakatuwhera i ō rātau ake ringa ki tō tātau ao Māori, arā, kia whakarērea atu e rātau ngā whakaaro kūare i whānau mai i te kaikiritanga. Heoi anō, kia mahara tonu tātau, he iti noa ngā hua ka taka iho ki te iwi Māori i ērā mahi. Kāti ko te nuinga o ērā hua, mēnā he Pākehā te māngai, ka taka kē ki te tangata ake.

Kia wetewete tonutia te pātai nei – ko wai mā ka hua I te whakamānawatia o te Pākehā e aro nui atu nei ki te kōrero Māori? E kore pea te Māori reo kore nei e whai hua. E kore pea te tangata e hanga whakamā ana ki tōna ake reo, e hihiri rawa ake ki te turaki i ngā ārai o te reo-koretanga i tana kitenga atu i te Pākehā e angitū ana i ngā hua o te kōrero Māori. Waiho kē mā te Pākehā rātau anō e whakanui.

He aha i kore ai tātau e tino rongo i te auau o ngā kōrero ake a te hunga Māori e ako ana i te reo? Mō ngā piki me ngā heke, mō ngā rautaki me ngā rauemi, mō te aha kē atu rānei. Kāre e kore he nui ngā whakaakoranga ka puta i a rātau hei kai mā te hinengaro. Mā konā pea e pai ake ai tā ngā kaiwhakahaere me ngā pouako reo whao i ngā hōtaka kia hāngai iho ki ngā whakaaro me ngā waiaro o te hunga Māori e ako ana i te reo, e whakawhanake tonu ana i tō rātau reo rānei. Mā konā pea e whānui ake ai, e torokaha ake ai te kupenga reo Māori e haoa ake ai te rangatahi.

Kei hea ērā tauira? Inā kē te maha e whakapau riaka ana kia eke tō tātau reo rangatira ki taumata kē atu. Mihia rātau. Mihia te hunga reo rua e whakaheke tōtā ana ki te hauhake i te reo i nehua e ō rātau mātua. Mihia te hunga Māori e whakawātea ana i a rātau anō kia whai wāhi atu ki ngā akomanga reo Māori, ahakoa te nui o ngā mahi kei runga i a rātau. Mihia ngā māmā kei ngā kura reo, kei ngā whare wānanga me wā rātau pēpi piripoho. Mihia ngā wāhine reo Māori e kake ana i ngā tini taumata o ngā rāngai maha, e tū ana hei māngai mō te ao Māori. Mihia ngā wāhine me ngā tāne kei ngā kōhanga, kei ngā kura kaupapa Māori, kei ngā kura auraki anō hoki, e whakaheke werawera ana ki te whakaako i te reo ki ngā whakatipuranga. Mihia ngā pāpā e tieki takitahi nei i wā rātau tamariki, e whāngai atu ana i te reo Māori hei kai mā rātau. Mihia atu rā ngā ringa raupā kei ngā kāuta maha e whai ana i ngā ara o te reo. Mihia te hunga e whakapūmau ana i te reo ki rō kāenga, i runga i te mōhio kei reira kē te oranga o tō tātau reo, ā, te oranga tonu o tō tātau ahurea tūturu. Whakatauiratia ake rā ngā whānau e whakahaere ana i ngā wānanga reo i ō rātau ake marae. Kei reira ngā tauira, kei te whenua e ngunguru ana i tērā nukuao, i tērā tarawāhi puta noa.

Kimihia, rangahaua, whakatairangatia - hei whakahihiko, hei whakaaweawe i a tātau te iwi Māori e pīkoko atu nei ki ngā tauira o te ao Māori, arā, te hunga e pīkau nei i tō tātau reo. Koia tāku e kī nei, me mutu tā tātau whakanui i te Pākehā e kōrero ana i tō tātau reo. Whakanuia te Māori. Whakanuia te mana whenua. Whakanuia te arero taketake. Whakanuia te reo rangatira.

 


Kāti, ko tā He Muka he whakaputa kōrero ki te reo Māori. Ko ngā tirohanga, whakaaro rānei kei roto i te tuhinga nei he mea whaiaro nō te tangata nāna te kōrero i tuhi. Ka mutu, kāore i te whakaatu i ngā whakaaro o, i ngā kōrero a, rānei, Te Taura Whiri i te Reo Māori, āna kaimahi, tana pae whakahaere, tana poari rānei, tae atu rā ki ngā tari, ngā pakihi rānei e whai pānga ana ki Te Taura Whiri i te Reo Māori, ahakoa te hononga, hāunga i ngā mea kua āta whakahuatia ake ai.  Ehara ēnei tirohanga, whakaaro, kōrero rānei i te mea whakaiti, whakahē rānei, i te iwi, i te hapori, i te rōpū, i te tari, i te pakihi, i te tangata rānei.